سگال

اعمال و افعال بشر از آن سلسله حوادث است که سرنوشت حتمی و تخلف‏
ناپذیر ندارد ، زیرا بستگی دارد به هزاران علل و اسباب و از آن جمله‏
انواع اراده‏ها و انتخابها و اختیارها که از خود بشر ظهور می‏کند . تمام‏
امکاناتی که در مورد جمادات و نباتات و افعال غریزی حیوان وجود دارد و
تمام " اگر " هایی که در وقوع آنها هست ، در افعال و اعمال بشر هست .
در رشد یک درخت و یا انجام عمل غریزی یک حیوان ، هزاران " اگر " که‏
همان شرایط طبیعی هستند می‏توانند وجود داشته باشند . همه آن " اگر " ها
در افعال و اعمال انسان هست بعلاوه اینکه در انسان عقل و شعور و اراده‏
اخلاقی و قوه انتخاب و ترجیح آفریده شده است .
انسان قادر است عملی را که صد درصد با غریزه طبیعی و حیوانی او موافق‏
است و هیچ رادع و مانع خارجی وجود ندارد ، به حکم تشخیص و مصلحت‏
اندیشی ترک کند ، و قادر است کاری را که صد در صد مخالف طبیعت اوست‏
و هیچ گونه عامل اجبار کننده خارجی هم وجود ندارد ، به حکم مصلحت اندیشی‏
و نیروی خرد ، آن را انجام دهد . انسان مانند حیوان تحت تأثیر محرکات‏
نفسانی و رغبتهای درونی واقع می‏شود ، اما در مقابل آنها دست بسته و مسخر
نیست ، از یک نوع حریتی برخوردار است . یعنی اگر همه عواملی که برای‏
یک حیوان در انجام عمل غریزی فراهم است و الزاما او را وادار به عمل و
حرکت می‏کند برای انسان فراهم باشد ، تازه راه فعل و ترک برای او از ناحیه

عقل و اراده خودش باز است . انجام این عمل مشروط است‏
به اینکه قوه تمیز و تشخیص او همانند یک شورای عالی به تصویب برساند و
قوه اراده او مانند یک قوه مجریه به کار بیفتد . اینجاست که تأثیر
انسان در سرنوشت خود به عنوان یک عامل مختار ، یعنی عاملی که پس از
آنکه همه شرایط طبیعی فراهم است در انتخاب فعل و ترک " آزاد " است‏
، معلوم می‏شود .
معنی آزادی انسان این نیست که از قانون علیت آزاد است ، زیرا گذشته‏
از اینکه آزادی از قانون علیت فی حد ذاته محال است ، با اختیار ارتباط
ندارد ، بلکه این گونه آزادی با اجبار یکسان است . چه فرق می‏کند که‏
انسان از ناحیه عامل خاصی مجبور و مکروه باشد که برخلاف میل و خواست خود
عمل بکند ، یا اینکه خود عمل از قانون علیت آزاد باشد و با هیچ علتی و
از آن جمله خود بشر بستگی نداشته باشد و خودبخود واقع شود ؟ ! اینکه‏
می‏گوییم بشر مختار و آزاد است به این معنی است که عمل او از خواست و
رضایت کامل او و تصویب قوه تمیز او سرچشمه می‏گیرد و هیچ عاملی او را
برخلاف میل و رغبت و رضا و تشخیص او وادار نمی‏کند ، نه قضا و قدر و نه‏
عامل دیگر .
خلاصه اینکه چون تمام علل و اسباب ، مظاهر قضا و قدر الهی می‏باشند ، در
مورد هر حادثه‏ای ، هر اندازه علل و اسباب مختلف و جریانهای مختلف‏
متصور باشد ، قضا و قدرهای گوناگون متصور است . آن جریانی که واقع می‏شود
و صورت می‏گیرد ، به قضا و قدر الهی است و آن جریانی هم که متوقف می‏شود
، به قضا و قدر الهی است .